در سال ۱۳۹۹ و سال ۱۴۰۰ حدود ۱۷ میلیارد مترمکعب و طی سال های ۱۳۹۱ تا ۱۴۰۰ بالغ بر ۱۲۴ میلیارد متر مکعب بوده است. نکته تعجب آور در این میان، میزان گاز سوزانده‌شده کشور حین استخراج است که در سال ۲۰۲۱ به بیش از ۱۷ میلیارد مترمکعب و طی ۷ سال گذشته به ۱۰۷.۳میلیارد مترمکعب رسیده است. یعنی بیش از مجموع صادرات یک‌ساله کشور و بیش از صادرات ۹سال، تنها در ۷ سال گاز بدون استفاده سوزانده شده است،
به گزارش نباءخبر،مطابق با آخرین آمار مصرف گاز کشور در سال ۲۰۲۱ بیش از ۲۴۱ میلیارد متر مکعب بوده است. از طرفی میزان صادرات گاز طبیعی بنا به گزارش بانک مرکزی در سال ۱۳۹۹ و سال ۱۴۰۰ حدود ۱۷ میلیارد مترمکعب و طی سال های ۱۳۹۱ تا ۱۴۰۰ بالغ بر ۱۲۴ میلیارد متر مکعب بوده است. نکته تعجب آور در این میان، میزان گاز سوزانده‌شده کشور حین استخراج است که در سال ۲۰۲۱ به بیش از ۱۷ میلیارد مترمکعب و طی ۷ سال گذشته به ۱۰۷.۳میلیارد مترمکعب رسیده است. یعنی بیش از مجموع صادرات یک‌ساله کشور و بیش از صادرات ۹سال، تنها در ۷ سال گاز بدون استفاده سوزانده شده است، آن هم تنها به بهانه عدم صرفهی انتقال و جمع آوری و کم توجهی. این ثروت خدادادی نه تنها در تکمیل زنجیره ارزش و ایجاد اشتغال و افزایش قدرت صادراتی نقش نداشته، بلکه به راحت طلبانه ترین شکل ممکن در مشعل های مناطق استخراج سوزانده شده است.
چرا فلرینگ گاز؟
احتمالا زمانی که صحبت از صنایع نفت و گاز می‌شود اولین تصاویری که به ذهن می‌رسد مشعلهایی باشند که شعله های آنها سر به فلک کشیده است. این عملیات که در اصطلاح تخصصی، «فلرینگ» شناخته می‌شود از آنجاست که در زمان تشکیل نفت، مقداری گاز تولید میگردد که این گاز به علت چگالی کمتر، روی نفت قرار داشته و در زمان حفاری فضایی برای خروج به سمت زمین پیدا کرده و در برخی مخازن، به همراه نفت استخراج می‌شود و در برخی دیگر به علت بالا بودن مقدار آنها و به جهت حفاظت از خطر فشار بالا در تاسیسات آن را میسوزانند. علاوه‌بر این در زمانی که عملیات تعمیر و نگهداری در حال انجام است برای حفظ ایمنی از فلرینگ استفاده می‌شود. درواقع سیستم فلر دارای یک سیستم احتراق است که در صنایع مخصوص به خود کاربرد دارد و به جهت سوزاندن کنترل‌شده گازهایی که نمیتوان از آنها بهره برد، استفاده میگردد.
اولین نکته ای که پس از مطرح شدن فلرینگ برای افراد سوال می‌شود آن است که آیا نمی توان به‌جای سوزاندن و هدر دادن گاز قابل اشتعال، از آن به صورت های مختلف استفاده کرد؟ چه عواملی باعث میشوند که سوزاندن و ورود گازهای آلاینده به طبیعت در کنار از دست رفتن ارزش آن گاز، به این کار بیارزد؟ مدافعان بحث فلرینگ در توجیه این کار دلایلی مطرح می‌کنند. یکی از این دلایل این است که این کار ابزاری برای ایمنی و کاهش فشار در تاسیسات و کاهش خطر آتش سوزی در تاسیسات نفتی است و درصورت عدم انجام فلرینگ، فشار رو به افزایش وارد به تاسیسات استخراج میتواند نهتنها به آن تاسیسات آسیب وارد کند بلکه ایمنی افراد مشغول به کار در آن بخش را به خطر بیندازد. یکی دیگر از دلایل فلرینک گاز نیز به مساله جلوگیری از تولید محصولات ناخواسته برمیگردد؛ چراکه هدف از انجام عملیات استخراج در یک میدان، استخراج محصولی است که مطابق با مطالعات انجام‌شده تا حدی در آن میدان وجود دارد که انجام عملیات استخراج را به صرفه کند.
حال اگر در کنار این محصول، محصولات جانبی دیگری باشند که با آن تفاوت داشته و برای بهره گیری از آن نیاز به ایجاد تاسیسات و سرمایهگذاری مجدد باشد، این امر نه تنها از نیت اصلی ورود به استخراج ماده اصلی بهدور است، بلکه هزینه های مجددی نیز به سرمایه گذار تحمیل میکند. علاوه‌بر دلایل ذکرشده، موارد دیگری از قبیل دشواری انتقال و دوری محل استخراج از خشکی نیز مطرح می‌شود که بهعلت عدم صرفه و مشکلات فنی و مالی این کار، ترجیح دستاندرکاران این بخش آن است که گازهای ناخواسته طی عملیات فلرینگ طی عملیات سوختن امحا شوند.
معایب زیست‌محیطی فلرینگ گاز
اما بعد از ذکر دلایل صرفه داشتن فلرینگ توسط استخراجکنندگان، مخالفان این عملیات نیز دلایل خاص خود را دارند. عمدتا دلایل مخالفان فلرینگ گاز، به دودسته زیست‌محیطی و اقتصادی برمیگردد که هرکدام قابل توجه است. معایب زیست‌محیطی فلرینگ از آن جهت است که انجام این کار، تاثیر خود را بر چرخه طبیعت میگذارد، تغییرات آب و هوایی از تولید دیاکسید کربن، گوگرد و نیتروژن حاصل از سوختن گازهای سمی میتواند در ترکیب با رطوبت هوا موجب بارش باران اسیدی در منطقه و ایجاد خسارات مادی و بیماری های مربوطه شود. کما اینکه بنا به اظهارات مدیرکل وقت حفاظت محیط‌زیست استان خوزستان در سال ۱۳۹۷، حدود ۵۰ تا ۵۵ درصد آلودگی هوای اهواز، ناشی از سوختن فلرهای نفتی آن منطقه بوده که نیم دیگر سهم سایر عواملی مانند حمل‌ونقل و فرسودگی تجهیزات مربوط به آن است یا در عسلویه که بهدلیل وجود تاسیسات عظیم نفت، گاز و نیروگاهی ۷۵ درصد از گاز خانگی و ۶۳ درصد گاز نیروگاه های برق کشور را تامین میکند، آلودگی هوای آن بسیار بیشتر از تهران بوده و تولید مواد و پسماندهای شیمیایی و سوزاندن این مواد آلوده کننده در مشعل ها خطر ابتلا به بیماری های مختلف را افزایش میدهد.
معادل صادرات؛گاز در مشعل‌ها می‌سوزد
اما دسته دوم از دلایل مخالفان و معایب فلرینگ گاز، به ابعاد اقتصادی آن برمیگردد؛ چراکه این گازها به واسطه دلایلی مانند محدودیت در سرمایه گذاری و ظرفیت مناطق استخراج به دست فلرها سپرده میشوند تا بسوزند، درحالی‌که از بازیافت سالانه فلرهای فعال در پارس جنوبی، گاز موردنیاز ۱۹ هزار واحد مسکونی تامین می‌شود و نکته جالبتر آن است که قرار بود تا سال ۱۳۹۸ تمام فلرهای فعال در پارس جنوبی جمع‌آوری شود که میتوانست تاثیر خود را در رفع کمبود گاز شدید زمستان و اثر اقتصادی حاصل از صادرات نیز نشان دهد؛ چراکه میزان گاز سوزانده‌شده در سال ۲۰۲۱ به بیش از ۱۷ میلیارد مترمکعب بوده که این میزان معادل کل صادرات در سال ۱۳۹۹ و سال ۱۴۰۰ است. لذا دلایل اقتصادی که مدافع سوزاندن گاز در فلرها به بهانه سرمایه گذاری سنگین و تجهیزات موردنیاز است، نمی‌تواند با در نظر گرفتن نگاه کلان اقتصادی و زیست‌محیطی، قانع‌کننده باشد و حداقل برای توجیه وضعیت فعلی کافی است و درصورت وجود عزم بر جلوگیری از سوزاندن گازها، محدودیت های فنی و مالی جای خود را به خلق ارزش افزوده های اقتصادی و بهرهمندی ساکنین محلی از مزایای شغلی می‌دهند؛ چراکه سوزاندن فلرها به تعبیری دیگر معنای قطع زنجیره ارزش تولید کالای نهایی از گازهای نفتی را میدهد و علیرغم راهبرد کشور در پیچیدهسازی و عمق بخشیدن به محصولات نهایی جهت جلوگیری از آسیب به واسطه تحریم یا مشکلات مختلف، در جهت خلاف آن و ایجاد بازی دوسرباخت است که یک سوی آن هدر دادن ثروت ملی و اجاد مشکلات زیست‌محیطی و سمت دیگر از دست دادن فرصت تکمیل زنجیره ارزش و استفاده از این نعمت خواهد بود.
رشد ۳۲ درصدی فلرینگ ایران
در ایران نیز میزان فلرینگ گاز در سال ۲۰۲۰ نزدیک به ۱۳.۳ میلیارد تن بوده که در سال ۲۰۲۱ به ۱۷.۴ میلیارد تن رسیده است که نشان‌دهنده رشد ۳۲ درصدی در میزان حجم گازهای سوزانده‌شده کشور دارد، به‌طوری‌که این حجم گاز سوزانده‌شده ۳۰ درصد مصرف گاز ترکیه در سال ۲۰۲۱ است. حل موضوع سوزاندن گاز در عملیات فلرینگ نیز موضوع جدیدی نیست، به‌طوری‌که هم در اسناد و قوانین به آن توجه شده و هم تخصیص بودجه برای حل آن هرساله انجام گرفته است که علیرغم تمام پشتیبانی های قانونی و مالی به دلیل عواملی نظیر همکاری نکردن دستگاه ها و مسوولان مرتبط، قیمت یارانه ای برق و جذاب نبودن بازار برای سرمایه گذاران، در نظر نگرفتن ضمانت اجرایی و شیوه نظارت برخی قوانین در هنگام تصویب و فقط ارشادی شدن آنها، توانایی کم بخش خصوصی برای مشارکت با توجه به قیمت های پایه ای دولت و نبود آمار شفاف از میزان فلرینگ سبب عدم پیشرفت درخور توجه این موضوع شده است.
از این رو جواد اوجی وزیر نفت در اردیبهشت سال جاری با اشاره به امضای ۲۸ قرارداد جمع‌آوری گازهای مشعل بالغ بر یک میلیارد یورو گفت: «این قراردادها در دو الی سه سال آتی به بهره‌برداری می‌رسد و این گازهای غنی که تبدیل به دود می‌شد و محیط‌زیست را آلوده می‌کرد به‌عنوان خوراک مجتمع‌های پتروشیمی استفاده خواهد شد و با برنامه‌ریزی‌ای که درسال ۱۴۰۱ انجام شده، امیدواریم مابقی گازهای مشعل را تا پایان دولت سیزدهم جمع‌آوری کرده و به این ترتیب کل گازهای همراه با نفت را تعیین‌تکلیف کنیم.»
همچنین عبدالعی علی‌عسگری، رئیس سابق صداوسیما و مدیرعامل فعلی گروه صنایع پتروشیمی خلیج فارس اسفند ماه سال گذشته، با اشاره به آمار روزانه حجم گاز سوزانده‌شده کشور گفت: «بحث جمع‌آوری گازهای فلر و مشعل‌ها و استفاده از آنها آرزویی دیرینه بوده است. به‌جای اینکه ضایعات داشته باشیم و محیط‌زیست را خراب کنیم، همان‌گونه که مقام‌معظم‌رهبری تاکید داشتند این گازها باید تبدیل به ثروت شوند که امروز آرزوی تاریخی ملت ایران کلید خواهد خورد. حجم گاز ۴۸۰ میلیون فوت مکعبی روزانه در حال سوختن است و امیدواریم ظرف چند سال آینده در دولت سیزدهم به اتمام برسد و در روزی، خاموش شدن آخرین گاز فلر را جشن بگیریم. هزینه جمع‌آوری گازهای مشعل این پروژه یک میلیارد یورو است که امروز قرارداد ۴۷۰ میلیون یورو از آن، امضا و کار آغاز می‌شود.»
آخرین وضعیت فلرینگ در جهان
به دلیل مزایای اقتصادی و ارزشمندی گازهای همراه نفت و قابلیت استفاده در واحدهای مختلف، تمایل به استفاده از آن در سطح دنیا نیز وجود دارد؛ چراکه حجم گازهای سوزانده‌شده در تاسیسات نفت و گاز در سال ۲۰۲۲ به ۱۴۴ میلیارد مترمکعب رسیده است که سهم ۱۰ کشور تولیدکننده نفت معادل سه چهارم کل مشعل های گازی دنیا است و کشورهای روسیه، عراق، ایران، ایالات متحده، ونزوئلا، الجزایر و نیجریه در طی ۱۰ سال گذشته، جایگاه هفت کشور اول در سوزاندن فلر را حفظ کرده اند.
روسیه که طی سالیان گذشته نیز در رتبه اول بیشترین حجم گاز سوزانده‌شده قرار داشته دست به اقدامات گستردهای برای کاهش حجم گاز سوزانده شده زده است. عراق نیز که در رتبه دوم این فهرست قرار دارد و با وجود دارا بودن مقادیر عظیم گازی با مشکل کمبود گاز برای نیروگاه های خود دست‌وپنجه نرم میکند، طرح‌هایی برای کاهش حجم گاز سوزانده‌شده و بازیافت آن تا سال ۲۰۳۰ دارد.
از طرفی در سطح جهانی ادعا می‌شود عملیات سوزاندن گازها موجب ورود ۳۶۱ میلیون تن دیاکسید کربن و ۳۹ میلیون تن گاز گلخانه ای به شکل متان و دوده می‌شود و روند گرمایش زمین را تسریع میکند. از اقدامات کشورهای مختلف درخصوص کاهش میزان فلرینگ می‌توان به ایالات متحده اشاره کرد که بنا به گزارش بانک جهانی در میان ۱۰ کشوری که حجم فلر خود را کاهش دادهاند و در عین حال افزایش تولید را رقم زدهاند، توانسته حجم فلرینگ خود را تا ۴۶ درصد کاهش دهد.
قزاقستان نیز طی ۱۰ سال گذشته بیشترین کاهش تعداد مشعل را در بین همه کشورها به دست آورده و میزان فلرینگ را از ۴ میلیارد مترمکعب که در سال ۲۰۱۲ به ثبت رسانیده بود به ۱.۵ میلیارد مترمکعب در سال ۲۰۲۱ کاهش داده است. وضعیت حاضر نشان میدهد بسیاری از کشورهای تولیدکننده نفت در حال حاضر سیاست‌های کاهش شعلهور شدن و تخلیه گاز و سوزاندن آن را در دست دارند و اگرچه در بعضی از کشورها این روند موثر نبوده است، با اینحال کشورهایی نیز در این زمینه موفقیت هایی به دست آوردهاند.
از تدوین آیین نامه تا وعده مسئولان
در سال ۱۳۸۸ و در جلسه هیات وزیران آیین نامه رفع آلودگی زیست‌محیطی فعالیت‌های نفتی به پیشنهاد سازمان حفاظت محیط زیست در ۶ ماده به تصویب رسید. در ماده ۴ این آیین نامه، وزارت نفت به منظور جلوگیری از هدر رفتن ذخایر نفت و گاز و جلوگیری از آلودگی هوای مناطق نفت خیز ملزم است تا با عدم سوزاندن نفت خام بر چاههای نفت از طریق استمرار سرمایهگذاری در طراحی و ساخت تجهیزات سیار فرآوری نفت خام(MOT) و سایر تکنولوژی های به هنگام موجود اقدام کند. در بند دوم ماده ۴ نیز صراحتا به موضوع سوزاندن گازهای همراه با نفت اشاره می‌شود و وزارت نفت را مکلف میکند تا با بازیافت و استفاده مجدد از گازهای همراه نفت در مناطق تولید نفت در خشکی و شرکت‌های پالایش و پتروشیمی از هدررفت این منابع و جلوگیری از آلوگی هوای این مناطق اقدام کند.
در کنار این آیین نامه، قرار بود با انجام بازیافت و مصرف ایمن آلاینده های پارس جنوبی که در طرح جامع توسعه پایدار این منطقه بدان اشاره شده بود با خاموشی فلر پالایشگاه اول مجتمع گازی پارس جنوبی آغاز شود که تنها به انتقال مکان فلر و سوزاندن گازها در کوههای مجاور در ازای سوزاندن درون پالایشگاه کفایت شد.
راهکار جایگزین مشعل‌سوزی
شاید تصور قدیمی بسیاری از افرادی که شناختی از صنعت نفت و گاز ندارند این باشد که هرچه مشعل‌سوزی بیشتر باشد، گویی صنعت نفت و گاز در وضعیت پر رونق تری قرار دارد. حال آنکه این اتفاق به معنای عدم به کارگیری مناسب گازهای جانبی در عملیات استخراج محصول اصلی است که اثرات مادی و محیط زیستی فراوانی را به همراه دارد. ازطرفی این مشکل تنها در ایران بوقوع نپیوسته و در تمام کشورهایی که با موضوع استخراج رو بهرو هستند کمابیش در سطح تصمیم گیری مدیران مطرح می‌شود. لذا راهکارهای رفع این مشکل نیز وجود دارد، به‌طوری‌که اساس فعالیت بسیاری از پالایشگاه های گازی دنیا، استفاده از گازهای جمع آوری شده و انتقال آن به نیروگاه ها است.
نظارت دقیق بر اجرای سیاست‌های محدودکننده فلرینگ و پیگیری طرح‌هایی مانند آماک (جمع آوری گازهای همراه) که به صورت کامل به اجرا درنیامدهاند و انجام راهکارهای رفع مشکلات تامین مالی باعث می‌شود طرح‌های انجیال و جمع‌آوری گازها و تولید برق، سرعت بگیرند و در این زمینه می‌توان از ظرفیت بخش خصوصی نیز استفاده کرد. لذا موضوع تجمیع و استفاده از گازها به‌عنوان خوراک نیروگاه و پتروشیمی یا تزریق به شبکه گازرسانی راهکارهای قابل استفاده در این مسیر هستند، کما اینکه هماکنون عربستان سعودی با جداسازی و فرآوری گازهای همراه با نفت، به‌صورت روزانه در حدود ۲۴۰ میلیون مترمکعب گاز به‌عنوان خوراک به شرکت‌های پتروشیمی میفروشد.
از دیگر راهکارهای مدیریت و کاهش مقدار گازهای سوزانده‌شده علاوه‌بر روش استفاده به عنوان خوراک نیروگاهها، فشارافزایی و تزریق به مخزن برای افزایش بهره‌وری چاه‌هاست. ﻣﺨﺎزن ﻧﻔﺖ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺧﺸﮑﯽ ﮐﻪ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎی ﻋﻤﺪهای از ﮔﺎزﻫﺎی ﻫﻤﺮاه آﻧﻬﺎ ﺳﻮزاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد، ﻋﻤﺪﺗﺎ در استان‌های ﺧﻮزﺳﺘﺎن، اﯾﻼم، ﺑﻮﺷﻬﺮ، ﻟﺮﺳﺘﺎن و ﮐﺮﻣﺎﻧﺸﺎه ﻗﺮار دارﻧﺪ که با فشار افزایی می‌توان برای تزریق به سایر چاه‌ها از آنها استفاده کرد. اما اگر مقدار آلایندههای گاز بسیار بالا باشد و عملیات شیرین سازی و تصفیه آن صرفه اقتصادی نداشته باشد، تزریق این نوع گازها در عمق بسیار زیادی از زمین و خارج کردن‌شان از چرخه مطرح می‌شود. مخازن نفت و گاز تخلیه‌شده نیز گزینه مناسبی برای دفع گازهای اسیدی به شمار می‌روند، زیرا توانایی خود را در حفظ و نگهداری به اثبات رسانده‌اند.
